Nomenclatuuruitleg voor Clematis

Geslachtsnaam en soortaanduiding
Een plantennaam, de botanische naam, begint altijd met een geslachtsnaam. Deze geslachtsnaam wordt altijd met een hoofdletter geschreven en cursief, bijvoorbeeld :

goed = Clematis
fout = clematis

Een botanische soortnaam bestaat altijd uit twee delen, de geslachtsnaam en de soortaanduiding. De soortaanduiding wordt net als de geslachtsnaam cursief geschreven maar begint niet met een hoofdletter, bijvoorbeeld :

goed = Clematis orientalis
fout = Clematis Orientalis

***

Ondersoort, variëteit en forma
Botanische soorten kunnen onderverdeeld zijn in lagere rangen. De rang kan een ondersoort zijn (= subspecies, afgekort subsp.) of variëteit (= varietas, afgekort var.) of vorm (= forma, afgekort f.). In de plantennaam worden deze aanduidingen nooit met een hoofdletter of cursief geschreven en altijd met de afkorting. De daarbij behorende botanische namen worden ook cursief geschreven en beginnen nooit met een hoofdletter. De rangorde is als hier geschreven, dus eerst subsp., dan var., en dan f., bijvoorbeeld :

Clematis orientalis subsp. orientalis
Clematis orientalis var. tangutica
Clematis orientalis f. pedunculata

***

Cultivar
De laagste rang die we kennen is de cultivar (in Nederland wordt vaak de verwarrende term "soort" gebruikt). De term cultivar is een afkorting van "cultivated variety", vertaald in het Nederlands; een variatie die in cultuur gevonden is.

Een cultivar, de plant, heeft bij introductie altijd een naam nodig, de cultivarnaam. Hiermee kan de plant geïdentificeerd worden. Deze cultivarnaam is een publiek domein, met andere woorden, er zitten geen rechten aan en er kunnen geen rechten aan ontleend worden.

De regels omtrent het gebruik van cultivarnamen wordt beschreven in de "International Code of Nomenclature for Cultivated Plants" meestal afgekort tot ICNCP of gewoon “Code”.

Een regel is bijvoorbeeld dat na 1959 geen Latijn meer mag worden gebruikt voor een cultivarnaam maar alleen nog fantasie namen, bijvoorbeeld :

goed = Clematis 'Ville de Lyon'
goed = Clematis 'Fujimusume'
fout = Clematis 'Albina Plena'
fout = Clematis 'Campanulina Plena'

De cultivarnaam mag een fantasienaam zijn, een code, een naam van een persoon, enz. bijvoorbeeld :

Clematis 'Anita'
Clematis 'Best Wishes'
Clematis 'Kugotia'
Clematis 'Prince Charles'
Clematis 'Zo06137'

De naam van de cultivar wordt altijd tussen enkelvoudige, hooggeplaatste aanhalingstekens geschreven. Alle woorden in een cultivarnaam, met uitzondering van bijvoorbeeld lidwoorden of voorzetsels, beginnen altijd met een hoofdletter. De cultivarnaam wordt niet cursief geschreven, bijvoorbeeld :

Clematis armandii 'Apple Blossom'
Clematis macropetala 'Chili'

Als bekend is dat een cultivar een selectie is uit een botanische soort dan mag de botanische soortnaam bij de cultivarnaam gebruikt worden zoals in de twee voorbeelden hierboven, maar mogen ook zonder de soortnaam  geschreven worden :

Clematis 'Apple Blossom'
Clematis 'Chili'

Indien de cultivar niet bij een soort ingedeeld kan worden dan bestaat de cultivarnaam uit de geslachtsnaam en de cultivarnaam, bijvoorbeeld :

Clematis 'Bill MacKenzie'

***

Hybriden
Als er twee botanische soorten worden gekruist en de nakomelingen worden wetenschappelijk beschreven heet dit hybride soortnaam. Bij een hybride soortnaam komt er tussen de geslachtsnaam en de soortaanduiding het teken ×. Dit teken × wordt altijd met een kleine letter geschreven en niet cursief. Het wordt zonder spatie tegen de hybride soortnaam aangezet. Door het gebruik van computers wordt dit × teken als letter x gelezen waardoor deze namen aan het eind van een alfabetische lijst komen. Dit is niet correct. Wel goed is bijvoorbeeld :

Clematis armandii
Clematis ×cartmanii
Clematis ×durandii
Clematis patens

De eerst geselecteerde plant uit een hybride kruising noemt men het type. Als de hybride wel wetenschappelijk is beschreven en benaamd, bijvoorbeeld Clematis ×cartmanii, dan mag deze naam niet als cultivarnaam worden geschreven. De naam van de geselecteerde plant (type) wel, bijvoorbeeld :

fout = Clematis ‘Cartmanii’
goed = Clematis ×cartmanii 'Joe'

Het type van de kruising mag ook zonder de hybride soortnaam worden geschreven, bijvoorbeeld :

goed = Clematis 'Joe'

Indien de hybride soortnaam oorspronkelijk een wetenschappelijke beschrijving is van een plant (van voor 1959) dan wordt deze naam als cultivar naam geschreven, bijvoorbeeld :

goed = Clematis 'Aromatica'
goed = Clematis 'Durandii'

In de naamgeving van voor 1959 kan er bij een hybride soortnaam ook een cultivarnaam staan omdat de hybride soortnaam vaak als botanische soortnaam werd gebruikt. Het gaat hierbij eigenlijk altijd om Latijnse cultivarnamen, bijvoorbeeld :

Clematis ×jackmanii
Clematis ×jackmanii 'Alba'
Clematis ×jouiniana
Clematis ×jouiniana 'Praecox'

Ook deze cultivarnamen zouden zonder de hybride soortnaam geschreven mogen worden (Clematis 'Alba' of Clematis 'Praecox') maar omdat er binnen een geslacht vaak meerdere cultivars dezelfde Latijnse naam hebben mag de hybride soortnaam meegenomen worden in de cultivarnaam om verwarring te voorkomen :

goed = Clematis 'Jackmanii Alba'
goed = Clematis 'Jouiniana Praecox'

Dit geldt ook cultivars van botanische soorten, bijvoorbeeld :

Clematis integrifolia 'Alba' = Clematis 'Integrifolia Alba'
Clematis montana 'Alba' = Clematis 'Montana Alba'

Deze oplossing in de naamgeving wordt in het geslacht Clematis nog niet toegepast. 

***

Cultivargroepen
De cultivar kan, indien gewenst, ingedeeld worden in een cultivargroep. In Clematis worden in verschillende landen verschillende groepen gebruikt maar enkele zijn heel bekend zoals de Viticella Groep.
De naam van de Groep maakt geen deel uit van de cultivarnaam en wordt, om het duidelijk te houden, na de cultivarnaam geschreven en tussen haakjes, bijvoorbeeld :

Clematis 'Prince Charles' (Viticella Groep)

Uit bovenstaande tekst is misschien al opgemerkt dat namen die volgens de ICNCP correct zijn vet worden geschreven.

***

Handelsnamen en merken
Handelsnamen en merknamen dienen op een andere wijze geschreven te worden dan de cultivarnaam. Internationaal wordt gekozen voor zgn. klein kapitaal of hoofdletters, bijvoorbeeld :

GOLDEN TIARA

Het gebruik van klein kapitaal of hoofdletters is gemakkelijker vanwege het computer toetsenbord, het wisselen tijdens het typen naar een ander lettertype is omslachtig en wordt niet gedaan.

De betreffende plant dient altijd een cultivarnaam te hebben en de handelsnaam mag niet als cultivarnaam gebruikt, bijvoorbeeld :

goed = Clematis ‘Kugotia’
goed = Clematis ‘Kugotia’ GOLDEN TIARA
fout = Clematis GOLDEN TIARA
fout = Clematis ‘Golden Tiara’

Een reden voor een handelsnaam zou kunnen zijn dat de oorspronkelijk cultivarnaam, bijvoorbeeld Japans, niet aantrekkelijk is :
Clematis ‘Sho-un’ betekent “blue cloud” of “blauwe wolk”, dit wordt dan:
Clematis ‘Sho-un’ BLUE CLOUD

Een andere reden voor gebruik van handelsnamen of merken is dat wanneer er voor de plant kwekersrecht wordt aangevraagd dit vaak onder een code als cultivarnaam gebeurd, bijvoorbeeld :

Clematis 'Evipo026'

Deze cultivarnaam is in de handel en voor de tuin-, plantenliefhebber moeilijk bruikbaar, vandaar dat er dan een handelsnaam bij komt, bijvoorbeeld :

Clematis 'Evipo026' DIANA’S DELIGHT

Handelsnamen kunnen worden geregistreerd als merk. Merken voor planten en bloemen worden geregistreerd in de internationale Klasse 31. Niemand mag het merk gebruiken zonder toestemming van de merkhouder. Aan de handelsnaam is niet te zien of deze als merk is geregistreerd, daarom wordt er in praktijk vaak een ® achter de naam gezet, bijvoorbeeld :

Clematis 'Zostapa' STAR OF PAKISTAN®

***

Kwekersrecht
Voor een nieuwe cultivar kan in elk afzonderlijk land, maar ook voor de gehele Europese Unie, kwekersrecht worden aangevraagd. Het kwekersrecht is een eigendomsrecht waarbij wordt vastgelegd dat de aanvrager de eigenaar is van een bepaalde cultivar. Als kwekersrecht wordt verleend mag deze cultivar alleen met toestemming van de kwekersrechthouder worden  vermeerderd.

Indien kwekersrecht is verleend wordt er aanbevolen om achter de cultivarnaam de afkorting PBR, in superscript, te schrijven. Dit is een afkorting van "Plant Breeders’ Rights", bijvoorbeeld :

Clematis 'Evipo026'PBR

Aan planten met alleen een handelsnaam kan wel kwekersrecht worden aangevraagd, maar de handelsnaam vervalt daarmee tot een cultivarnaam. De EU heeft regels voor het geven van cultivarnamen die iets afwijken van de ICNCP, er wordt overlegd om deze regels gelijk te krijgen.